სტატიაში, რომელიც სადისერტაციო ნაშრომისთვის, სომხეთის ერთ-ერთ სოფელში ჩატარებული საველე კვლევის პირველად მონაცემებს ეფუძნება, თამთა თათარაშვილი აღწერს მიგრირებისა და ადგილზე დარჩენის, მოძრაობისა და უძრაობის გენდერულ გამოცდილებებსა და განზომილებებს.
ხოპან (Խոպան) სალაპარაკო სომხურ ენაზე ნიშნავს სეზონური შრომითი მიგრაციის პრაქტიკას. ხოპანჩი (Խոպանչի) არის ადამიანი, რომელიც მიემგზავრება სხვა ქვეყანაში (და ეს ყველაზე ხშირად არის რუსეთი), ყოველ წელს, 8-10 თვით სამუშაოდ. ეს პრაქტიკა პოსტსაბჭოთა სომხეთში ერთ-ერთი ძირითადი გადარჩენის სტრატეგიაა ოჯახებისთვის. ხოპანჩები ძირითადად კაცები არიან, ხოლო ქალები, მოხუცები და ბავშვები რჩებიან სახლში ოჯახისა და მეურნეობის გასაძღოლად.
სახლიდან წასული მიგრანტი ქმრის ოჯახის მორალური სახის შენარჩუნების ტვირთი, დიდწილად, შინ დარჩენილი მათი ცოლების სატარებელია, ამის გამო, სოფლის სივრცეში ქალებისა და გოგონების გადაადგილება დამატებით დატვირთვას იძენს და ყველგან მყოფი საჯარო თვალის დაკვირვების ქვეშაა. სოფლის გზებზე ჩემს ინფორმანტებთან ერთად გადაადგილებისას, ვამჩნევ კონკრეტულ ადგილებს, ტრაექტორიებსა და გადაადგილების საშუალებებს, რომლებიც გენდერულ მნიშვნელობებს იძენენ. ამ სტატიაში მე ვაკვირდები, თუ რა ფაქტორები ახდენს ზეგავლენას ქალების გადაადგილების პრაქტიკებზე და როგორ აყალიბებს დაშვებებისა და აკრძალვების კომპლექსური სისტემა ქალებისთვის გადაადგილების განსხვავებულ ტრაექტორიებს.
გადაადგილება, როგორც პრივილეგია
„ჩვენ – მე და რამდენიმე “კარგმა ადამიანმა” – აღვადგინეთ ეგ სალოცავი“, – მეუბნება გევორქი1, სოფლის ქუჩებში ჩემი მორიგი „გასეირნების“ შემდეგ. მაშინვე ვხვდები, ეს დამტვრეული რუსულით ნათქვამი „ხოროშიე ლიუდი“ რასაც ნიშნავს, რადგან გევორქის გაცნობა უკვე მოვასწარი. ის სოფელში ცნობილი, ავტორიტეტული და ერთ-ერთი შეძლებული ოჯახის უფროსია. 50 წელს გადაცილებული კაცი, უკვე ყოფილი ხოპანჩი, რომელიც მამის მოხუცებულობისა და ავადმყოფობის გამო დაბრუნდა სოფელში ცოლთან, დედასა და ქალიშვილთან. ახლა მის საქმეს რუსეთში მისი ვაჟი აგრძელებს. გევორქმა კი, გასულ წელს, მამის გარდაცვალების შემდეგ, მთლიანად გადაიბარა ოჯახის უფროსის მოვალეობები.
„კარგი ადამიანები“, – მისნაირი წარმატებული ყოფილი ან ამჟამინდელი ხოპანჩები არიან, ვინც რუსეთში სეზონურ სამუშაოებზე შრომით, ოჯახში დოვლათი და სოფელში კი ავტორიტეტი დააგროვა. მათ აქვთ გავლენა და სიტყვა ეთქმით იმაზე, სოფლის საჯარო სივრცეში რომელი ინფრასტრუქტურული თუ სარესტავრაციო სამუშაო აწარმოონ.
ამჟამად გევორქის დიდ და კეთილმოწყობილ სახლში მასთან ერთად მხოლოდ მისი ცოლი და ხანში შესული დედა ცხოვრობენ, თუმცა, დაახლოებით 20 წლის დაოჯახებული ქალიშვილიც, თავის 1 წლის შვილთან ერთად, თითქმის ყოველდღე სტუმრობს მათ. მოგვიანებით, როცა სოფელში სხვა ოჯახებთან გასაუბრებისა და მათ ყოველდღიურობაზე დაკვირვების საშუალებაც მეძლევა, ჩემთვის ნათელი ხდება, რომ გევორქის ოჯახი და, შესაბამისად, მისი ქალიშვილის მდგომარეობაც პრივილეგირებულია. მამის ავტორიტეტი მის ქალიშვილზეც ვრცელდება, სხვა შემთხვევაში, მას ქმრის ოჯახი მშობლებთან ასე ხშირად სტუმრობას არ მოუწონებდა. აქ კი მათ რძალი თავადვე მოჰყავთ მშობლების ოჯახში მანქანით. ზამთარში ამას გევორქის სიძე აკეთებს, გაზაფხულზე კი – უკვე ახალგაზრდა ქალის მამამთილი, რადგან სიძე, როგორც ახალგაზრდა მამაკაცების დიდი უმრავლესობა სოფლიდან, ხოპანშია წასული, გაზაფხულის დასაწყისიდან შემოდგომის ბოლომდე.
რძლის მანქანით მოყვანა მშობლებთან, მხოლოდ მისი პატივისცემის ნიშნად არ ხდება, ეს პრაქტიკა, სოფლის კონტექსტში, დამატებით, რძლის უსაფრთხოებისა და რეპუტაციის გაფრთხილების დატვირთვასაც ატარებს. სოფელში თითქმის არავინ გადაადგილდება ფეხით, განსაკუთრებით – ქალები, კიდევ უფრო სპეციფიკურად კი, ახალგაზრდა, დასაოჯახებელ ასაკს მიღწეული (17-18 წლიდან და ზემოთ) და გათხოვილი ქალები. ამ ფონზე ჩემი და ნარეს, ჩემი კიდევ ერთი ინფორმანტის, 24 წლის დაუოჯახებელი ქალის ფეხით მარტო და დიდი ხნით სეირნობა სოფლის ქუჩებში, დაუმორჩილებლობის პატარა აქტს ემსგავსება. ნარე მეზობელ ქალაქში არსებულ სახელმწიფო უნივერსიტეტში ისტორიის დაუსწრებელ ფაკულტეტს ამთავრებს წელს და საკურსო თუ სადიპლომო ნამუშევრებისთვის მასაც უვლია ასე, სოფელში, რესპონდენტებისა და ინტერვიუების ძებნაში. ძალიან აინტერესებს სოფელში გაფანტული ძველი სალოცავებისა და „ხაჩქარების“ (სომხ. ქვაჯვრების) მონახულება და აღრიცხვა. პირდაპირ არ მეუბნება, მაგრამ, მგონი, ისიც სარგებლობს ჩემი აქ ყოფნით და თავის ინტერესს იკმაყოფილებს, – სხვადასხვა ოჯახში სტუმრობის გარდა, სალოცავებსაც მათვალიერებინებს, – რასაც მარტო, ალბათ, ვერ შეძლებდა. მრჩება შთაბეჭდილება, რომ აკადემიურ ინტერესზე ხაზგასმა სხვების წინაშე და, ალბათ, საკუთარ თავთანაც, გასამართლებელ საბუთად სჭირდება ნარეს. რამდენჯერაც არ ეცადა ნათესავი თუ მეგობარი ახალგაზრდა ქალების ჩართვას ამ ჩვენს ერთობლივ „პილიგრიმობაში“, ვერავინ დაითანხმა. უცნობ ქალთან ერთად, სოფლის ქუჩებში „უმიზნოდ“ ხეტიალი არავინ ისურვა, რათა თანასოფლელებისთვის, რომლებიც ქუჩაში ჩავლილი მანქანებიდან ინტერესით გვათვალიერებდნენ ფეხით მიმავალ ორ ახალგაზრდა ქალს, ზედმეტი ჭორაობის საფუძველი არ მიეცათ.
თუმცა, ნარე, თავისი გამბედაობით სიამაყესაც ვერ მალავს ჩემთან. სოფელში, სადაც ქალების თავისუფალ გადაადგილებაზე დაუწერელი აკრძალვა არსებობს, მისი საქციელი ნამდვილად არის გაბედულების და წინააღმდეგობის მაგალითი.
მიგრაცია „მობილური შემობრუნების“ თეორიულ ჩარჩოში
ჩემს ველზე, სადაც სადოქტორო ნაშრომისთვის ვმუშაობ, საერთაშორისო მიგრაციისა და ლოკალური გადაადგილების პატერნებს შორის უხილავი, მაგრამ კანონზომიერი კავშირები არსებობს. ერთ-ერთი ასეთი კავშირი ტრადიციულ გენდერულ მიმართებებზე მიგვანიშნებს – კაცების მობილობასა და ქალების სახლთან მიჯაჭვულობაზე, შეზღუდულ გადაადგილებაზე. თუმცა, „მობილური შემობრუნების“ (Urry, 2007) სახელით ცნობილი თეორიული ჩარჩო საშუალებას მაძლევს, ამ კავშირების განსხვავებული განზომილებებიც დავინახო და ერთიან ანალიტიკურ სურათში გავაერთიანო.
„მობილური შემობრუნება“ სოციალურ მეცნიერებებში სწორედ მიგრაციის კვლევებს აფართოებს და ფიზიკურ, სოციალურ თუ ვირტუალურ სივრცეებში გადაადგილების ყველანაირ ფორმას აერთიანებს, მათ შორის, არა მხოლოდ ადამიანების, არამედ ინფორმაციის, ან საგანთა მოძრაობასაც. ამგვარად, საშუალება გვეძლევა, არ დავრჩეთ მხოლოდ ფიზიკური გადაადგილების ანალიტიკურ ჩარჩოში და დავინახოთ ის გადაკვეთები თუ გავლენები, რაც გადაადგილების სხვადასხვა ფორმას შორის შეიძლება არსებობდეს, მაგალითად, ვისაუბროთ იმ გავლენაზე, რასაც ფიზიკური მიგრაცია შეიძლება ახდენდეს ადამიანის სოციალურ მობილობაზე, ან ყურადღებიდან არ გამოგვრჩეს ის სოციალური თუ კულტურული მოცემულობები, რაც, ზოგ შემთხვევაში, შესაძლოა აფერხებდეს ან ხელს უწყობდეს მობილობას. მობილური შემობრუნების თეორიული ჩარჩოს უფრო გვიანდელი განვითარება სწორედ მობილობისა და უძრაობის გადაჯაჭვულობაზე აკეთებს აქცენტს და საუბრობს „შეზღუდულ მობილობებზე“ (Schiller, Salazar, 2013; Gutekunst et al., 2016). ამ ჩარჩოში მკვლევრები უფრო ხშირად ლაპარაკობენ მობილობის უთანასწორობაზე, მათ შორის, გენდერული თვალსაზრისითაც. მობილობის ოჯახური ურთიერთობებით განსაზღვრულ დინამიკაზე (Relational mobility) (Reeves, 2011) საუბრისას მკვლევრები გულისხმობენ არა მხოლოდ იმას, რომ მიგრაციული პროცესები მნიშვნელოვნადაა გენდერულად განსაზღვრული, არამედ იმასაც, რომ უნდა დავაკვირდეთ, თუ როგორაა ერთი ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის (მაგალითად, ქმრების, მამების) მობილობა დაკავშირებული სხვა ადამიანების ჯგუფის (მაგალითად, ცოლების, ქალიშვილების) უძრაობასთან და რა გზებით განსაზღვრავს ან ზღუდავს მას.
სივრცეები, ტრაექტორიები და მათი გენდერული მნიშვნელობები
სალოცავები, როგორც დანიშნულების ადგილები
სოფელში არსებული ერთადერთი თვალშისაცემი მატერიალური ინვესტიცია, რომელიც მდიდარი თანასოფლელების ფინანსური მხარდაჭერით განხორციელდა, არის სოფლის თავზე სურბ ჰოვანესის (წმინდა იოანე ნათლისმცემლის) სალოცავის განახლება, მის გარშემო სკვერის კეთილმოწყობა და 44-მეტრიანი (2020-ში ყარაბაღის 44-დღიანი ომის და მასში დაღუპული ჯარისკაცების პატივსაცემად) ჯვრის აღმართვა, რომელიც ღამით განათებულია და დღისითაც სოფლის ყველა კუთხიდან მოჩანს. როგორც ზემოთ გევორქის სიტყვებიდანაც დავინახეთ, სოფლის საჯარო სივრცეების განახლებასა და ამაში ინვესტირებაზე გადაწყვეტილებების მიღება, კაცების საქმედ მოიაზრება. სურბ ჰოვანესის სალოცავიც, მისი განახლებისა და ჯვრის აღმართვის მოტივაციაცა და მისი მდებარეობის სიმბოლურობაც, ის თუ როგორ გადმოჰყურებს მთელ სოფელს – ერთგვარად, მასკულინური და დომინაციური მნიშვნელობებითაა დატვირთული. სომეხი მკვლევრების თანახმად, 90-იანი წლებიდან მოყოლებული, ეს ტენდენცია – როდესაც ახლად გამდიდრებულები აქტიურად დებენ ფულს სალოცავებისა და ეკლესიების განახლება-აშენებაში, ქვეყანაში რელიგიურობის ზოგადი აღმავლობის ნაწილია (Abrahamyan et al., 2018).
თუმცა, სურბ ჰოვანესის გარდა, სოფლის ტერიტორიაზე მრავლადაა თავმოყრილი სხვა სალოცავებიც, რომლებიც ზოგჯერ რომელიმე სახლის ეზოში დგას, ან სახლის შიგნით რომელიმე ოთახი უკავია, ზოგჯერ კი დამოუკიდებელი ნაგებობაა. ეს სალოცავები მათი წარმოშობის ისტორიებითა და მათთან დაკავშირებული პრაქტიკებით ხალხურ ქრისტიანულ სალოცავებს წარმოადგენენ (Abrahamyan et al., 2018). მათთან დაკავშირებული რწმენები სოფლის ყოველდღიურობის ნაწილია. ამ რწმენებზე დაფუძნებულ გამოთქმებს ყოველდღიურ საუბარში იყენებენ, ხოლო სალოცავებში ლოცვა ან მსხვერპლშეწირვა (մատաղ/მატაღ), ხშირად, დაკავშირებულია ხოპანში წასული კაცების მშვიდობით და წარმატებით დაბრუნების სურვილებთან.
სალოცავები გვევლინება დანიშნულების ადგილებად, საითკენაც შესაძლებელია ქალების გადაადგილების ტრაექტორია მიემართებოდეს. მაშინ, როცა სოფლის ქუჩებში ქალების ფეხით გადაადგილება გარშემომყოფთა განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს, სალოცავი, როგორც საბოლოო დანიშნულების ადგილი, ქალის ფეხით გადაადგილებას, გასეირნებას სოფლის ქუჩებში, ერთგვარ, გამამართლებელ ახსნას სძენს. ის სალოცავები, რომლებიც რომელიმე მცხოვრების ეზოს შიგნითაა მოქცეული, ერთდროულად საჯარო და თან კერძო სივრცეებია, რომელშიც ნებისმიერ მომლოცველს შეუძლია პირდაპირ შეაბიჯოს, რადგან ასეთი სახლების ჭიშკრები, როგორც წესი, არ იკეტება. ასეთ ეზოში შესვლისას მასპინძელი აუცილებლად გამოგხედავს სახლიდან და სურვილის შემთხვევაში, მოგიყვება კიდეც ამ სალოცავის შექმნის ისტორიას. უმეტესად, მომლოცველებიცა და სახლში დამხვდურებიც, ქალები არიან. ეს უკანასკნელნი უვლიან და ასუფთავებენ სამლოცველოს სივრცეს. ეს ადგილები, ამგვარად, იქცევა ქალების გადაადგილებისა და მათი შეხვედრების უსაფრთხო ადგილებად. ერთხელ, ქუჩაში ჩვენი სეირნობისას, ერთ-ერთი გამვლელი მანქანიდან არასასურველ ყურადღებას ნარემ, სწორედ, ისეთი სახლის ჭიშკარში შესვლით დააღწია თავი, რომელშიც სალოცავი ეგულებოდა და იქ რამდენიმე წუთით გაჩერება შეეძლო.
სახლის სივრცის გენდერული მნიშვნელობები
ქვის, სამ-ოთხსართულიანი, მაღალგალავნიანი სახლები სოფელში მრავლად შეგხვდებათ. ზოგიერთ მათგანს ქვის სკულპტურები და ჩუქურთმებიც გამოარჩევს. მათ მფლობელებზე ადგილობრივებმა ბევრი რამ იციან. შეიძლება რომელიმე მათგანთან ჩავლისას, როგორც სოფლის ღირსშესანიშნაობაზე, ისე მიგითითონ და მოგიყვნენ, რომ ეს, მაგალითად, რუსეთში სომეხთა დიასპორის თავმჯდომარის სახლია. ის – ყველაზე მდიდარ თანასოფლელთა ოჯახის საკუთრება. უმეტეს შემთხვევაში ასეთი სახლები ცარიელია და იქ არავინ ცხოვრობს. ისინი უფრო მფლობელების პრესტიჟისა და ფინანსური წარმატების მატერიალურ დასტურად არის წარმოდგენილი.
დიდი და კეთილმოწყობილი სახლის „შენახვა“, როგორც ამას ჩემი თანამოსაუბრეები უწოდებენ, ანუ მისი რესპექტაბელური სახის შენარჩუნება, განათება, წყლით მომარაგება და, გეღარქუნიკის მკაცრ კლიმატურ პირობებში, გათბობა, არის, მათი თქმით, ხოპანის პრაქტიკის ციკლურობისა და უწყვეტობის ერთ-ერთი მთავარი მოტივატორი. ვერანაირი უმაღლესი განათლება და ამ განათლების საფუძველზე ნაშოვნი სამუშაო ადგილი სომხეთში ვერ გაუტოლდება იმ შემოსავალს, რასაც ხოპანში იშოვის ემიგრანტი კაცი.
თუმცა, ამ სახლების მიმზიდველ, კეთილმოწყობილ ინტერიერებში მძიმე ფიზიკური შრომით დაღლილი ქალების შემხედველი, ვხვდები, რომ ეს სივრცე მათთვის არაა მხოლოდ ლამაზი ციხე, რომელიც ქალებს შინშრომის და სოფლის მეურნეობის მძიმე რუტინას აჯაჭვავს. ეს პრიალა და ფეშენებელური ინტერიერები, ასევე, ამ ქალებისთვის ერთგვარი ჯილდოა. წლობით გაყოფილ ოჯახებში ცხოვრებისა და მძიმე ფიზიკური შრომისთვის მიღებული სანუკვარი შედეგი, რომელიც შინაური კომფორტის და კმაყოფილების გრძნობასთან ერთად, ამ ქალებს ლიმიტირებული, მაგრამ მაინც ავტონომიურობის გრძნობას უჩენს. განსაკუთრებით, წელიწადის იმ პერიოდში, როცა ისინი ქმრების და/ან მამამთილების გარეშე რჩებიან სახლში.
სოფელში გადაადგილების პრაქტიკები ისტორიულ პერსპექტივაში
მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნაც, რომ სოფელში ნაკლებად შეძლებული ოჯახებიც ცხოვრობენ და მათი დამოკიდებულებები, შეფასებები რეალობისა და მომავლის მიმართ განსხვავდება მათი „ფინანსურად წარმატებული“ თანასოფლელების დამოკიდებულებებისგან. ძირითადი განსხვავება, რაც ყველაზე მეტად მომხვდა თვალში, ეს არის ახლანდელი ცხოვრებით უკმაყოფილების განცდა და კრიტიკული დამოკიდებულება არსებული, სომხური თუ რუსული პოლიტიკის, ან მდიდარი თანასოფლელების მიმართ.
მათი მონათხრობის თანახმად, საბჭოთა ყოველდღიურობა აქ განსხვავებული იყო. თანასწორობის განცდა მეზობლებსა და ნათესავებს შორის მეტად არსებობდა. მეზობლებს შორის მისვლა-მოსვლა უფრო აქტიური იყო. სიმდიდრის გაჩენასთან ერთად კი ეს კავშირები გაწყდა, გამდიდრებული ოჯახების კარები მოიხურა და/ან მათი სახლები დაცარიელდა. ქალების თავისუფალ გადაადგილებაზე აკრძალვებიც ამ კარჩაკეტილობამ მოიტანა, რადგან კაცების არყოფნაში, ისინი იქცნენ ოჯახის, სახლისა და საშინაო მეურნეობის გაძღოლის მნიშვნელოვან ძალად. ამას გარდა, პოსტსაბჭოთა პერიოდში მნიშვნელოვნად შეიცვალა რეგიონის ეკონომიკური სურათი და, შესაბამისად, ქალების ანაზღაურებად სამუშაოებზე დასაქმების შესაძლებლობები.
მართალია, საბჭოთა პერიოდში, სომხეთის სხვა რეგიონებთან შედარებით, გეღარქუნიკში სამუშაო ადგილები ნაკლები იყო და ამიტომ, ზოგიერთი ოჯახის წინაშე, ყოველთვის იდგა დამატებითი შემოსავლისთვის სეზონურ შრომით მიგრაციაში წასვლის საჭიროება, მაგრამ, პოსტსაბჭოთა პერიოდთან შედარებით, საბჭოთა დროს დასაქმება უფრო მეტად იყო ხელმისაწვდომი, მათ შორის ქალებისთვისაც. კოლექტიური მეურნეობის გარდა, აქ სხვადასხვა ფაბრიკა-ქარხანა (ხალიჩების, ხორცკომბინატი და სხვა) ფუნქციონირებდა, არც ქალების სახლიდან გასვლა და ანაზღაურებად სამუშაოში ჩართვა იყო მიუღებელი. ახლა, ერთადერთი ანაზღაურებადი სამუშაო, რომელიც შეიძლება მისაღები და შეწყნარებული იყოს ოჯახებში, როგორც ქალისთვის შესაფერისი, ეს სკოლის2 მასწავლებლობაა.
კვლევის სამომავლო პერსპექტივისთვის
ზოგადად, განათლება იკვეთება იმ საკითხად, რომლის წინაშეც კულტურული შეზღუდვები და მოთხოვნები გოგონების მიმართ რბილდება და უკან იხევს. ეს არის ინდიკატორი მამებსა და ქალიშვილებს შორის ურთიერთგაგების არსებობისა, ან ქალიშვილებისთვის დამატებითი მოტივაცია იმისათვის, რომ მათ ოჯახისგან ავტონომიის მოსაპოვებლად იბრძოლონ. განათლების ხარისხი და მასზე მეტ-ნაკლები ხელმისაწვდომობა ახალგაზრდა ქალებისთვის ებმის მეტ ავტონომიას და მეტ თავისუფლებას გადაადგილებაში. თუმცა, როგორც ჩემს ველზე დანახული სურათი ადასტურებს, ეს ბმა პირდაპირი არ არის და გადაადგილებაზე არსებული დაშვებებისა თუ აკრძალვების კომპლექსური სისტემა მხოლოდ გენდერული მიმართებებით ვერ აიხსნება, მას სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული განზომილებაც აქვს. ვის რომელ სივრცეში ყოფნაზე აქვს უფლება, რომელი სხეული რომელ ადგილს მიეკუთვნება, ვინ როგორ ტრანსპორტს იყენებს და როგორ მიუწვდება ხელი ამ ტრანსპორტზე, ვინ რა დანიშნულების ადგილებს ირჩევს და რა ტრაექტორიით მიემართება მისკენ – ეს ყველაფერი დამოკიდებულია, ასევე, თემში ოჯახის/ქალის მამის ავტორიტეტსა და რეპუტაციაზე, სოციალურ თუ ფინანსურ კაპიტალზე, ქალის ასაკსა და ოჯახურ სტატუსზე, თემში გავრცელებულ რელიგიურ რწმენა-წარმოდგენებზე და ა.შ. ამ ურთიერთმიმართებათა აღწერა უსათუოდ მომცემს უფრო სრულ სურათს ჩემს ველზე არსებულ მობილობათა სხვადასხვა ფორმისა და პრაქტიკის გადაჯაჭვულობაზე, მაგრამ სამომავლოდ, სადოქტორო კვლევის შემდეგ ეტაპზე, ჩემთვის საინტერესოა შევხედო სწორედ იმ ზეგავლენას, რომელსაც „უძრაობა“ და ადგილზე დარჩენა ახდენს ტრანსნაციონალურ სეზონურ მიგრაციაზე.
სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს
გამოყენებული ლიტერატურა:
Levon Abrahamyan et al., “The Chain of Seven Pilgrimages in Kotaik, Armenia,” in Sacred Places, Emerging Space. Religious Pluralism in the Post-Soviet Caucasus (New-York: Berghahn, 2018), 70–96.
Nina Glick Schiller and Noel B. Salazar, “Regimes of Mobility Across the Globe,” Journal of Ethnic and Migration Studies 39, no. 2 (February 2013): 183–200, https://doi.org/10.1080/1369183X.2013.723253
Miriam Gutekunst, ed., Bounded Mobilities: Ethnographic Perspectives on Social Hierarchies and Global Inequalities, Kultur Und Soziale Praxis (Bielefeld: Transcript, 2016).
John Urry, Mobilities (Cambridge: Polity, 2007).
Madeleine Reeves, “Staying Put? Towards a Relational Politics of Mobility at a Time of Migration,” Central Asian Survey 30, no. 3–4 (December 2011): 555–76, https://doi.org/10.1080/02634937.2011.614402.